Wie was Eise Eisinga?
Eise Eisinga werd op 21 februari 1744 geboren in Dronrijp, een dorp in Friesland. Hij ging daar naar de lagere school en werkte daarnaast, zoals gebruikelijk was in die tijd, in het bedrijf van zijn vader: een wolkammerij.
De vader van Eise hield ontzettend van sterrenkunde en wiskunde en die passie was aanstekelijk! Eise was zó leergierig dat hij vanaf zijn vijftiende wekelijks anderhalf uur van Dronrijp naar Franeker liep voor extra lessen. Daar bestudeerde hij de wiskundeboeken van Euclides met hulp van Willem Wytzes, die zelf wiskundelessen volgde aan de universiteit.
Op 24-jarige leeftijd trouwde Eise met Pietje Jacobs, waarna hij zich in 1768 als wolkammer in Franeker vestigde. Het bedrijf van Eise liep goed. Op sommige momenten had hij wel meer dan veertig mensen in dienst. Ook kreeg hij samen met Pietje drie kinderen. Zijn Planetarium bouwde Eise in zijn vrije tijd.
Waarom heeft Eise zijn Planetarium gebouwd?
Tegenwoordig kun je met één zoekopdracht op Google achterhalen waar de planeten staan of wanneer de volgende zonsverduistering is. In de tijd van Eise moest je hele ingewikkelde berekeningen maken om hier achter te komen. Met de hand, want ook rekenmachines bestonden nog niet. Het lijkt erop dat Eise vooral om die reden zijn Planetarium heeft gebouwd. In zijn Planetarium kon hij namelijk in één oogopslag zien hoe de planeten staan en of er een samenstand aankwam, of een zons- of maansverduistering.
Vroeger werd gedacht dat Eise zijn Planetarium heeft gebouwd vanwege de onrust die zou zijn ontstaan in 1774. Een dominee voorspelde toen dat een bijzondere samenstand van planeten in dat jaar ervoor zou zorgen dat de aarde de zon in geslingerd zou worden. Eise, die in datzelfde jaar begon aan de bouw van zijn Planetarium, zou dit hebben gedaan om mensen gerust te stellen. Uit historisch onderzoek blijkt echter dat het wel meeviel met de onrust die de dominee veroorzaakte. Veel mensen wisten al dat wat hij zei niet klopte. Dit wekt de indruk dat Eise zijn Planetarium dus vooral heeft gebouwd om zichzelf – op de lange termijn – rekenwerk te besparen.
Hoe heeft Eise zijn Planetarium gebouwd?
Om te zorgen dat het zonnestelsel in zijn woonkamer paste, moest Eise het zonnestelsel een biljoen keer verkleinen. Dat houdt in dat 1 millimeter in het Planetarium gelijk staat aan 1.000.000 kilometer in het heelal. Na heel wat berekeningen kon hij beginnen met bouwen.
Dat deed hij niet alleen. Om het Planetarium in beweging te zetten had Eise bijvoorbeeld een klok nodig die hij liet maken door een professionele klokkenmaker. Samen met zijn vader bouwde hij aan het Planetarium in zijn woonkamer. Ook kreeg hij hulp van zijn broer bij de bouw- en schilderwerkzaamheden.
Eise heeft er zeven jaar over gedaan om zijn Planetarium te bouwen. Dat klinkt lang, maar is heel begrijpelijk als je bedenkt dat hij dit deed naast zijn werk als wolkammer en de vele bestuurlijke bijbanen die hij had. Het werk in de wolkammerij was gelukkig seizoensgebonden en dus had Eise in het laagseizoen veel tijd om aan het Planetarium te werken.
Wat maakt het Planetarium van Eise zo bijzonder?
Planetaria bestaan al sinds de oude Grieken, dus het maken van een Planetarium an sich is niet zo heel bijzonder. Ook bestonden er in de tijd van Eise al mechanische planetaria die de huidige stand van de planeten lieten zien en zelfs plafondplanetaria waren er al.
Toch was het Planetarium van Eise in zijn tijd al uniek, omdat het hele raderwerk wordt aangedreven door één klok en het feit dat Eise het Planetarium in zijn eigen huis heeft gebouwd op de plek waar hij samen met zijn gezin at en sliep. Ook was zijn Planetarium erg compleet en nauwkeurig in vergelijking met andere bestaande planetaria. Niet alleen de actuele stand van de planeten is zichtbaar, ook die van de sterren en valt er ontzettend veel informatie af te lezen over de maan.
Inmiddels is het Planetarium van Eise het oudste nog werkende planetarium van de hele wereld en ook daarom ontzettend bijzonder!
Meer lezen?
De Hemelbouwer
Een zeer toegankelijke biografie over Eise Eisinga geschreven door historicus Arjen Dijkstra.
Verkrijgbaar in de museumshop voor €24,90.
Planeten aan het plafond
Een informatief boek met prachtige platen over het Planetarium en het leven van Eise.
Verkrijgbaar in de museumshop voor €19,95.
